Παράθυρο… – Η γνώση χωρίς απόγνωση

Η γνώση χωρίς απόγνωση

Οι δομές των σύγχρονων κρατών είναι φτιαγμένες με πρώτη ύλη τις λύσεις που έδωσε ο Διαφωτισμός σε κρίσιμα ζητήματα. Όπως οι σχέσεις ατόμου-κοινωνίας, έθνους-κράτους, κρατών μεταξύ τους κλπ. Πολλές από αυτές τις δομές αντιμετωπίζουν σήμερα προβλήματα λειτουργικότητας, από τη στιγμή που με την τέταρτη βιομηχανική-τεχνολογική επανάσταση περνάμε στη μετά τον Διαφωτισμό εποχή. Δεν είναι τυχαίο που πολλοί – δημοκρατικοί και καθόλου φασίζοντες – διανοούμενοι σε όλον τον κόσμο ισχυρίζονται ότι οι καθιερωμένες αρχές του φιλελευθερισμού δεν πείθουν πια όπως παλαιότερα. Στην ουσία, η τέταρτη επανάσταση και η βιοτεχνολογία τις έχουν υπερκεράσει, δημιουργώντας ένα κενό.

Ενώ οι δομές των κρατών που στηρίχθηκαν στον Διαφωτισμό έχουν στο κύτταρό τους τη γνώση και την επιστημοσύνη, η μεταμοντέρνα εποχή έχει στο επίκεντρό της την πληροφορία και την εργαλειακή χρήση της. Ο μαθητής και ο φοιτητής δεν χρειάζεται να γνωρίζουν σήμερα Φυσική. Αρκεί να ξέρουν τις πληροφορίες που περιέχει το σχετικό εγχειρίδιο. Έτσι, το πρόβλημα γίνεται διπλό: (α) Πώς διαχειρίζεται κανείς ένα οποιοδήποτε σύστημα ή υποσύστημα που είναι δομημένο με θεό του τη γνώση, όταν αυτή έχει δώσει πια τη θέση της στην πληροφορία; (β) Πώς αντιμετωπίζει κανείς μια κοινωνία που κατακλύζεται από εκατομμύρια πληροφορίες καθημερινά, χωρίς να έχει τα εργαλεία για να τις διαχειριστεί;

Πληροφορία αντί γνώσης

Όσοι νομίζουν ότι έχουν όλες τις λύσεις απαντούν με ευκολία: «Να κάνουμε τη γνώση πιο ελκυστική». Ή «να καλλιεργήσουμε την κριτική σκέψη στους νέους». Νομίζουν π.χ. ότι ελκύεις το ενδιαφέρον των μαθητών και των φοιτητών με τα power point και τα ντοκιμαντέρ, ή ότι η κριτική σκέψη είναι σπόρος που φυτρώνει παντού. Τα πρώτα είναι απλώς τεχνάσματα που λειτουργούσαν κάπως τη δεκαετία του ’90 και στις αρχές του 2000. Σήμερα, μπορούν απλώς να αυξήσουν τις ένα εκατομμύριο ημερήσιες πληροφορίες και να συγχύσουν ακόμη περισσότερο τα μυαλά. Η δεύτερη, η «κριτική σκέψη», αν μπορούσε πράγματι να λειτουργήσει και να καλλιεργηθεί στα σχολεία και στα πανεπιστήμια, θα είχε κηρυχθεί παράνομη. Διότι ανατρέπει το ίδιο το κύτταρό τους. Ποιοι είναι συνήθως οι άριστοι μαθητές και φοιτητές; Αυτοί που απομνημονεύουν τις πληροφορίες πιο αποτελεσματικά, χωρίς να τις κρίνουν και χωρίς να τις κατατάσσουν. Η κριτική σκέψη, ή έστω η αξιολόγηση και ιεράρχησή τους, θα ήταν καταστροφή. Θα πάτωναν στις εξετάσεις.

Πλην εξαιρέσεων, λοιπόν, «επιτυχημένοι» δεν είναι σήμερα όσοι έχουν γνώση. Είναι όσοι έχουν προσαρμοστεί πλήρως (χωρίς… κριτική σκέψη) στον κόσμο της πληροφορίας. Το πρόβλημα γίνεται μεγαλύτερο όταν φεύγεις από τα υποσυστήματα και προσπαθείς να δεις τι πάει στραβά και πώς διορθώνεται στο συνολικότερο επίπεδο. Πώς κάνεις μια κοινωνία να λειτουργήσει ως τέτοια, όταν πλημμυρίζεται καθημερινά από άπειρες πληροφορίες που δεν έχει τα μέσα να διαχειριστεί;

Ο Ερντογάν ως πληροφορία

Παρακολούθησα προχθές μια τηλεοπτική συζήτηση με τέσσερις ευρωβουλευτές. Οι τρεις από τους τέσσερις αράδιασαν από τριάντα πληροφορίες, η μια πιο ανακριβής από την άλλη, και από δέκα αφορισμούς. Ο κοινός τους αφορισμός ήταν: «Όποιος λέει ότι για τη μη λύση του Κυπριακού έχει ευθύνες και η πλευρά μας, θέλει να κάνει την Κύπρο επαρχία της Τουρκίας».

Αυτήν την εκπομπή την παρακολούθησαν χιλιάδες άνθρωποι. Εκτός από τις ενενήντα αβάσιμες «πληροφορίες», τι τους έμεινε άραγε; Ίσως το μεγάλο πλεονέκτημα της πληροφορίας έναντι της γνώσης: Είναι πιο απλοϊκή, πιο αποσπασματική, πιο ελκυστική. Και όταν τοποθετείται δίπλα σε άλλες πληροφορίες, δημιουργεί ένα χαοτικό σύνολο που απομακρύνει τελικά από τη γνώση. Διότι η πληροφορία δεν έχει ταυτότητα, δεν έχει ευθύνη. Αντίθετα, η γνώση είναι απαιτητική. Για παράδειγμα, η γνώση του τι πραγματικά είπε ο Ερντογάν, τι πραγματικά προνοεί το Δίκαιο της Θάλασσας, πώς περίπου θα είναι ο χάρτης των ΑΟΖ στην Ανατολική Μεσόγειο αν καταφύγουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, είναι ένα κοπιώδες άθλημα, με καθόλου ευχάριστα στο αφτί αποτελέσματα. Αντίθετα, η πληροφορία ότι είχαμε «νέες προκλητικές δηλώσεις του Ερντογάν» (ακόμη κι αν είπε τα πιο κοινότοπα πράγματα) είναι εξαιρετικά πιο λειτουργική μέσα στο σύστημα. Και πιο αποτελεσματική στον ψυχισμό της κοινωνίας.

Το πλεονέκτημα της γνώσης

Η γνώση δεν πρόκειται να ανακτήσει την παλιά της αίγλη. Θα παραμείνει μεν δυνατός παίκτης, αλλά δεύτερος. Διαθέτει όμως ένα πολύ ισχυρό πλεονέκτημα έναντι της πληροφορίας: Η πληροφορία λειτουργεί αποσπασματικά και χαοτικά, είναι τυφλή, αλλά κυρίως είναι αδιέξοδη. Δεν δίνει λύσεις. Αντίθετα, η γνώση είναι η μόνη οδός για να καταλήξει κανείς σε λύσεις. Γι’ αυτό, κάθε τρεις και λίγο, όταν η πληροφορία οδηγεί σε αδιέξοδα και κρίσεις, λουφάζει και κάνει τόπο στη γνώση, για να βγάλει εκείνη τα κάστανα από τη φωτιά.

Ίσως βρισκόμαστε κοντά σε ένα τέτοιο χρονικό σημείο, σε πολλά επίπεδα. Επομένως, όσοι έχουν τη γνώση δεν μπορούν να είναι απόντες. Και προ πάντων, δεν πρέπει να αρκούνται στο να τη μεταδίδουν αποσπασματικά, ή ως πληροφορία. Πρέπει να κάνουν αυτό που κανένας άλλος δεν μπορεί: Να σχηματίζουν προτάσεις, βασισμένες στη γνώση, και να τις καταθέτουν επίμονα.

Η υποχρέωση όσων κατέχουν τη γνώση να είναι παρεμβατικοί φορείς προτάσεων, προκύπτει και από τον νόμο της πλήρωσης του κενού: Η πληροφορία δεν παράγει πρόταση και λύση. Αλλά, όταν οι γνωρίζοντες σιωπούν, τότε άνθρωποι όπως κάποιοι πολιτευτές ή αρχιεπίσκοποι, μπορούν να μετατρέπουν την άγνοια σε  θρησκεία. Και όταν δεν βρίσκουν αντίλογο από τη γνώση, θα υπάρχει διαρκώς ο κίνδυνος η κοινωνία να παραμένει σε σύγχυση. Και να αρχίσει σύντομα να θεωρεί την ηλιθιότητα ως κανονικότητα.

Καλάθι

• Λιβυκά (1): Μέσα στη φρενίτιδα των «πληροφοριών» και την αναβίωση του υστερικού λόγου, δικαιολογημένα τραβούν την προσοχή μας οι φωνασκίες μικρών πολιτευτών και προκαθημένων. Όμως, η είδηση ίσως βρίσκεται στη σιωπή του Προέδρου και του υπουργού Εξωτερικών. Είναι βέβαιο ότι δεν πρόκειται μόνο για την αμηχανία μπροστά στις συνέπειες της πολιτικής τους. Σίγουρα άρχισαν να σκέφτονται ότι το παίγνιο της εξωτερικής πολιτικής για εσωτερική κατανάλωση όχι μόνο δεν τους βγαίνει, αλλά είναι και εξαιρετικά επικίνδυνο. Ετοιμάζουν απλώς το επόμενο «αφήγημα»; Το φυσικό αέριο μας τελειώνει ως άλλοθι (καλά λέει ο Δικαιόπολης, εξόν από τη διαδικασία προς τον «εορτασμό», όλα γίνονται για λόγους ανύπαρκτους…). Ή μήπως συμβαίνει κάτι άλλο;
• Λιβυκά (2): Πολύ θα το ήθελε ο Κυριάκος Μητσοτάκης να είναι ένας Κωστάκης Καραμανλής Β’ . Δυο θητείες χωρίς να κάνεις τίποτα, συντηρώντας απλώς άλυτα όλα τα προβλήματα, δεν είναι και λίγο… Έλα όμως που η πραγματικότητα αντιστέκεται! Αν ήξερε κάτι από Ιστορία, θα γνώριζε πως οι Β΄ γίνονται πάντα καρικατούρες της κατάπτωσης που προκάλεσαν οι Α΄. Είναι σαφείς οι επιλογές: (α) Να βρει το κουράγιο να αποποιηθεί τον ρόλο του Κωστάκη Β΄. Και παράλληλα με τις τακτικές κινήσεις να οικοδομεί διεξόδους για λύσεις. (β) Να μην το βρει, και να μετατρέψει την τακτική σε μόνιμη «πολιτική». Να κλειστεί στο βολικό δωμάτιο της τάχα αφελώς «φωνασκούσας διπλωματίας», και όπου μας βγάλει. Για να χαθεί, όμως τελικά, στους διαδρόμους της Ιστορίας. Ως Νίκος Αναστασιάδης Β΄.
• Λιβυκά (3): Και προηγουμένως συνέβαινε, αλλά επί Ερντογάν είναι περίπου «νόμος»: Η Τουρκία ενημερώνει δημόσια για τις προθέσεις της πολύ έγκαιρα. Αφήνει χρόνο στους συνομιλητές της να κάνουν δεύτερες και τρίτες σκέψεις για τις επιπολαιότητές τους. Αλλά, ότι και να επιλέξουμε να κάνουμε σήμερα και αύριο, τουλάχιστον ας ακούσουμε σοβαρά τον Ακιντζί. Που φαίνεται ότι κάτι έχει υπόψη του: «Η λύση του Κυπριακού θα αλλάξει το σκηνικό και θα επιβάλει όρους ειρήνης στην Ανατολική Μεσόγειο». Αντέχουμε άραγε να ακούσουμε;