Παράθυρο… – Το αυταρχικό κράτος

Το αυταρχικό κράτος

 «Η Δημοκρατία ολοκληρώνεται όταν μπορούν τα ασκούνται τα δικαιώματα και να τηρούνται οι υποχρεώσεις, αλλά και όταν τα υποκείμενα των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων έχουν συγκαθορίσει το περιεχόμενο των κανόνων που τα προβλέπουν. Αυτόνομοι γίνονται οι πολίτες όχι μόνο αν λειτουργούν ως παθητικοί εφαρμοστές του δικαίου… αλλά και αν συναποφασίζουν ενεργά για το περιεχόμενο του θεσπιζόμενου δικαίου… Εθελοτυφλούμε μπροστά στο μεγάλο έλλειμμα… Ότι αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο υπό τη σημερινή κατάσταση ολιγαρχικού ελέγχου των ΜΜΕ, είναι περιττό να λεχθεί. Οι υπάρχουσες πρωτοβουλίες και κινήσεις πολιτών, ανοιχτές συναντήσεις, δημόσιες εκδηλώσεις, έχουν ακόμη πολύ μικρό βεληνεκές για να μπορούν να ασκήσουν δραστική παρέμβαση στο πολιτικό σύστημα εξουσίας» (Μιχάλης Σταθόπουλος, προλεγόμενα στον J. Habermas, 1994).

Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι το γεγονός πως ο Μ. Σταθόπουλος έκανε τις διαπιστώσεις αυτές πριν από 26 χρόνια είναι πηγή απαισιοδοξίας. Γιατί η θετική διαφοροποίηση σήμερα δεν είναι και ιδιαίτερα διακριτή. Προχωρούμε μεν, αλλά μάλλον αργά. Και ένας από τους λόγους για τους οποίους προχωρούμε με πατημένο το φρένο είναι η άνοδος του αυταρχισμού.

Το γεγονός ότι ο αυταρχισμός και ο ολοκληρωτικός εθνικισμός κερδίζουν έδαφος σε πολλές αναπτυγμένες χώρες δεν αποτελεί παρηγοριά. Κατά κανόνα, αυτές οι χώρες έχουν ένα καλό μαξιλάρι θεσμών και παράδοσης, που μπορεί να απορροφήσει μέρος των κραδασμών. Ναι, ο Τραμπ έχει ανοίξει την πόρτα του τρελοκομείου, έχει διχάσει τη χώρα του, αλλά οι θεσμοί είναι αρκετά ισχυροί ώστε ο αυταρχικός και ολοκληρωτικός πολιτικός λόγος του να βρίσκει ουσιαστικό αντίλογο. Ακόμη και από τα ΜΜΕ, ακόμη και εντός εξουσίας.  Όταν ένας λευκός αστυνομικός σκοτώνει έναν έγχρωμο με βάναυσο τρόπο, υπάρχουν πολλοί λευκοί αστυνομικοί που κατεβαίνουν σε αντιρατσιστικές διαδηλώσεις μαζί με έγχρωμους και λευκούς. Όταν ο Τραμπ βγάζει τη γλώσσα του περίπατο, τότε ακόμη και ένας «δημόσιος υπάλληλος» όπως ο αστυνομικός διευθυντής του Χιούστον, του λέει επί λέξει και δημοσίως: «Αν δεν έχεις να πεις κάτι που να βοηθήσει στο να ξεπεραστεί η κρίση, τότε καλύτερα βούλωσέ το».

Αυτό το υπόβαθρο θεσμών και παράδοσης δεν σώζει την κατάσταση. Αλλά κάνει τα πράγματα λιγότερο άσχημα από ότι αν δεν υπήρχε. Γιατί, όταν δεν υπάρχει το μαξιλάρι, το αποτέλεσμα είναι πολύ χειρότερο. Ακόμη και με πιο συγκαλυμμένο αυταρχισμό.

Ελληνοκυπριακή πολιτεία

Η Ελληνοκυπριακή πολιτεία δεν είναι δομημένη με βάση τις αρχές κράτους δικαίου. Λειτουργεί μονοκοινοτικά από το 1964, τη στιγμή που στο σύνταγμα οι βασικοί ελεγκτικοί μηχανισμοί αποδίδονταν στην άλλη κοινότητα. Ο Πρόεδρος ελεγχόταν από τον Αντιπρόεδρο και το αντίστροφο. Το ίδιο συνέβαινε στο Υπουργικό Συμβούλιο, στη Βουλή, στα Δικαστήρια. Προκειμένου να εδραιώσει την κυριαρχία της στο κράτος, για 56 χρόνια η Ελληνοκυπριακή πολιτεία αναπροσαρμόζει το σύνταγμα (επικαλούμενη το δίκαιο της ανάγκης) συμπληρώνοντας θεσμούς και όργανα εξουσίας. Αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο με τους ελεγκτικούς μηχανισμούς. Εκεί, οι ενισχυτικές παρεμβάσεις είναι ελάχιστες (και σχετίζονται κυρίως με υποχρεωτικές προσαρμογές λόγω Ε.Ε.).

Το αποτέλεσμα είναι το κράτος να είναι συνθλιπτικά επιβλητικό πάνω στον πολίτη. Και, κυρίως, η πορεία ελέγχου να είναι μονόδρομη – από πάνω προς τα κάτω. Ο έλεγχος από κάτω προς τα πάνω, δηλαδή από τον πολίτη μέχρι τον Πρόεδρο, είναι θεσμικά ασθενής.

Επιπρόσθετα, οι θεσμοί και τα ελλείμματά τους δεν είναι στατικά. Παράγουν αντιλήψεις και δυναμικές, που με τη σειρά τους στρεβλώνουν ακόμη πιο αυταρχικά τα πράγματα. Έτσι, η θεσμική αναπηρία δημιουργεί προϋποθέσεις ώστε ο εκάστοτε πρόεδρος, υπουργός, βουλευτής, δικαστής, να τείνει

(α) να θεωρεί «δικαίωμά του» το πλεόνασμα εξουσίας που κατέχει,

(β) να εκλαμβάνει ως άδικη ενόχληση τον έλεγχο και την κριτική,

(γ) να επεκτείνει διαρκώς, διοικητικά και θεσμικά-νομικά, το πλεόνασμα εξουσίας (δέστε τον σχεδόν καθολικό έλεγχο των περισσότερων ΜΜΕ τα τελευταία χρόνια)

(δ) να αναπτύσσει αυταρχικές συμπεριφορές, πάντα από πάνω προς τα κάτω.

Έτσι, ο υπουργός μετατρέπεται σε «δράκο» απέναντι στον γενικό διευθυντή του υπουργείου, αλλά ταυτόχρονα είναι κανίς απέναντι στον Πρόεδρο. Ο γενικός διευθυντής είναι τσάρος απέναντι στον διευθυντή τμήματος, αλλά πούντλ απέναντι στον υπουργό. Και πάει λέγοντας. Για να καταλάβουμε το ντόμινο επιδείνωσης πρέπει να δούμε τα πράγματα και λίγο ιστορικά. Οι εξουσίες και η δημόσια συμπεριφορά της πρώτης Γενικής Εισαγγελέως δεν έχουν καμιά σχέση με τις αυτοκρατορικές εξουσίες και τις παπικές συμπεριφορές του σημερινού Γενικού Εισαγγελέα. Ο Μακάριος – φύσει αυταρχικός και παγκόσμιας εμβέλειας προσωπικότητα – είχε λιγότερο απόλυτες εξουσίες και δεχόταν πολύ πιο έντονη κριτική-έλεγχο από παντού, σε σύγκριση με τον σημερινό Πρόεδρο.

Ο ρόλος του προσώπου

 Επειδή η κατάσταση είναι αυτή που είναι, και επειδή έχει σταθερή δυναμική επιδείνωσης, γίνονται κρίσιμης σημασίας παράγοντες που λειτουργούν είτε ενισχυτικά είτε ανασταλτικά, ανάλογα με το πρόσημό τους. Τέτοιοι παράγοντες είναι και οι εξής:

• Ο εξωγενής έλεγχος. Εφόσον ο εσωτερικός έλεγχος είναι ασθενής, γίνεται κρίσιμης σημασίας ο έλεγχος που ασκούν στους ελληνοκυπριακούς θεσμούς οι διεθνείς και περιφερειακοί οργανισμοί και οργανώσεις. Από τον ΟΗΕ και την Ε.Ε., μέχρι τα διεθνή παρατηρητήρια και την GRECO του Συμβουλίου της Ευρώπης. Για παράδειγμα, όσα δεν κατάφεραν εκατοντάδες εγχώριες καταγγελτικές δηλώσεις και άρθρα για τη θεσμοθετημένη διαφθορά της πώλησης διαβατηρίων και του ξεπλύματος, το πέτυχαν δυο συστάσεις της Κομισιόν, η GRECO, και μια κινηματογραφική ταινία. Και πάλιν, όμως, επειδή ο έλεγχος αυτός δεν είναι μέχρι στιγμής αρκετά ισχυρός, τα γενικά αποτελέσματα δεν είναι εγγυημένα. Μόνο αν ενισχυθεί, το πρόσημο θα γίνει σταθερά θετικό.
• Τα πρόσωπα. Επειδή οι θεσμοί και οι νοοτροπίες δεν ευνοούν τον έλεγχο και τον περιορισμό του αυταρχισμού, γίνεται κρίσιμης σημασίας η ποιότητα των προσώπων. Το παιδευτικό και ηθικό τους βάθος, το πόσο η κουλτούρα τους και ο προσανατολισμός τους είναι τριτοκοσμικού τύπου ή τύπου ευρωπαϊκού ουμανισμού. Αυτά, βέβαια, διαδραματίζουν ρόλο παντού. Αλλά είναι πιο καταλυτικός ο ρόλος τους σε περιπτώσεις με ελλείμματα ελέγχου όπως τα δικά μας. Με απλά λόγια, οι ΗΠΑ δεν θα γίνουν δικτατορία, ακόμη και με έναν Τραμπ. Όμως, χώρες όπως η Τουρκία, η Ουγγαρία, και η Ελληνοκυπριακή πολιτεία μπορούν να μετατραπούν σε τύποις δημοκρατίες, αν έχουν έναν ηγέτη ή έναν υπουργό με ποσοστό έστω 10% Τραμπ στο μυαλό τους. Οι δηλώσεις Νουρή ήταν ηπιότερες από τις συνήθεις της Λεπέν. Όμως, στην πράξη και ως αποτέλεσμα, ήταν πολύ πιο ενισχυτικές για τον αυταρχικό ρατσισμό από εκείνες της Λεπέν.
• Η ποιότητα της κοινωνικής κριτικής. Συνήθως, σε περιπτώσεις κρατών με αυταρχικές προδιαγραφές στις δομές τους, οι ίδιες οι κοινωνίες εμποτίζονται από νωρίς με αντιλήψεις που διευκολύνουν την ανοχή απέναντι  στις υπερεξουσίες. Μια παρενέργεια είναι να κυριαρχεί ανάμεσα στους πολίτες η άγονη κριτική, ή η κριτική-γκρίνια, αντί της κριτικής-πρότασης. Να δυσκολεύονται να προχωρήσουν στο «τι πρέπει να γίνει». Αυτό είναι ότι πιο βολικό για τη διατήρηση και την ενίσχυση των υπερεξουσιών και του αυταρχισμού. Μόνο όταν οι πολίτες απαλλαγούν από τον «επικαιρικό» χαρακτήρα της κριτικής  μπορούν να ελέγξουν την αυθαιρεσία της εξουσίας.

Δίπλα σε αυτούς τους παράγοντες υπάρχουν και αρκετοί άλλοι που κάνουν τη διαφορά. Το σημαντικό δεν είναι να τους απαριθμήσουμε, αλλά να αρχίσουμε να συνειδητοποιούμε το εύρος και τη δυναμική του προβλήματος. Και να βρίσκουμε λύσεις στα ερωτήματα: Μπορούν να αποκτήσουν πιο θετική επίδραση οι εξωγενείς παράγοντες, και πώς, με ποιες δικές μας πρωτοβουλίες ως πολίτες; Υπάρχουν πρόσωπα που μπορούμε να προσδοκούμε ότι έχουν καλύτερη κουλτούρα για τις ηγετικές θέσεις από τα σημερινά, και πώς τα αναδεικνύουμε; Πώς γινόμαστε πιο αποτελεσματικοί και δημιουργικοί στην κριτική μας προς την όποια εξουσία;

Καλάθι

• Υπόγεια ρεύματα (1): Συνήθως γκρινιάζουμε χωρίς να βλέπουμε κάποιες «υπόγειες» θετικές εξελίξεις. Μια απ’ αυτές είναι η σημαντική μεταστροφή των προσεγγίσεων για την πολιτική της οικονομικής ανάκαμψης της Ε.Ε. εκ μέρους των βορειοευρωπαϊκών κρατών. Αρχίζουν να καταλαβαίνουν πως δεν μπορούν να ανακάμψουν οι ίδιες, χωρίς την παράλληλη ανάκαμψη του Νότου. Έτσι, τα ποσά και τα πλαίσια των χρηματοδοτήσεων έχουν ταυτιστεί σχεδόν απόλυτα με τις αρχικές θέσεις των χωρών του Νότου. Ένα ακόμη βήμα προς την κατεύθυνση της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Μακριά από βαρύγδουπες δηλώσεις, αλλά υπαρκτό.
• Υπόγεια ρεύματα (2): Η κρίση στο Αιγαίο άρχισε να ανησυχεί τα διπλωματικά φόρα, με έναν τρόπο που ίσως αποδειχτεί δημιουργικός: Αντί να ακολουθούν απλή πολιτική καταδίκης της Άγκυρας, άρχισαν να ψάχνονται για λύσεις. Και δεν είναι λίγοι αυτοί που επαναφέρουν στο τραπέζι φόρμουλες παρόμοιες με εκείνες που είχαν συμφωνηθεί με την Τουρκία επί Σημίτη: Διαπραγμάτευση για τα ανοιχτά ζητήματα με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα, και αν αυτή δεν καταλήξει, τότε κοινή προσφυγή στη Χάγη. Ο Κώστας Καραμανλής, φοβούμενος το κόστος και προσδοκώντας δεύτερη θητεία, την είχε ακυρώσει. Την έθαψε κάτω από τόνους χώματος. Κι όμως, είναι ακόμα ζωντανή!
• Υπόγεια ρεύματα (3): Σε λίγο, όσοι ασχολούνται ακόμη με το Κυπριακό θα θεωρούνται δεινόσαυροι. Το παράδοξο είναι ότι υπόγεια συσσωρεύονται τόσο εκρηκτικά στοιχεία, που καθιστούν ακριβώς αυτήν την περίοδο την πιο κρίσιμη. Και επειδή αυτό γίνεται στα μουλωχτά, ημείς άδομεν… Το φθινόπωρο θα διαπιστώσουμε πως δεν είναι κυρίως οι τουρίστες που θα μας έχουν λείψει. Αλλά, τα χαρτιά της τράπουλας που πετάξαμε. Τόσο άσκοπα και ανόητα. Εν τέλει, θα τα πληρώσουμε όλα με τους τόκους…